Η Προφορική Ιστορία στο Σχολείο. Μελέτη περίπτωσης: 2ο Γυμνάσιο Αγρινίου
Μαρία Ν. Αγγέλη, δρ. Κοινωνικής Λαογραφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Εισαγωγή: Στην παρούσα εισήγηση θα αναφερθώ στην αξιοποίηση της Προφορικής ιστορίας στο Σχολείο. Η Προφορική ιστορία μπορεί να αξιοποιηθεί στα πλαίσια του μαθήματος της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, και ειδικότερα της Τοπικής ιστορίας, η διδασκαλία της οποίας προβλέπεται από το Αναλυτικό πρόγραμμα για τη Γ Γυμνασίου. Η Τοπική Ιστορία διδάσκεται στους μαθητές και μαθήτριες της Γ Γυμνασίου και αξιοποιείται κυρίως για να αισθητοποιήσει και να φωτίσει το μάθημα της ιστορίας. Η Τοπική ιστορία ως μάθημα στηρίζεται στην ενεργό συμμετοχή των μαθητών και μαθητριών στην οικοδόμηση της γνώσης. Οι μαθητές από αποδέκτες της γνώσης γίνονται συμμέτοχοι στη δημιουργία της.
Θα καταθέσω τη βιωματική εμπειρία μου στο 2ο Γυμνάσιο Αγρινίου όπου υπηρετώ τα τελευταία χρόνια. Αρκετές φορές χρησιμοποίησα τη μέθοδο project για την προσέγγιση θεμάτων τοπικής διάστασης. Οργανώναμε σχέδια εργασίας που μπορεί να είχαν διάρκεια ελάχιστες διδακτικές ώρες ή και ολόκληρο το έτος
Ακολουθούσαμε φυσικά τα στάδια ενός project, σύμφωνα και με τις οδηγίες του βιβλίου του εκπαιδευτικού για την τοπική ιστορία. Για παράδειγμα: Μια επίσκεψη στους χώρους των καπναποθηκών Παπαστράτου στο κέντρο του Αγρινίου ή στις καπναποθήκες Παπαπέτρου δίπλα σχεδόν στο σχολείο μας αποτελούσε μια ενδιαφέρουσα πηγή αφόρμησης για έρευνα σε επίπεδο τοπικής ιστορίας.
Α. Η Προφορική ιστορία ως πηγή της Τοπικής Ιστορίας:
Την Τοπική ιστορία ενδιαφέρουν όλα τα είδη πηγών, όπως: το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον, τα αρχειακά έγγραφα, οι επιστολές, τα κατάλοιπα του υλικού πολιτισμού (εργαλεία και μηχανές, οικιακά σκεύη και ενδυμασίες), οι σφραγίδες, τα νομίσματα, τα λογοτεχνικά έργα, ο τύπος, τα έργα τέχνης, οι φωτογραφίες, το κινηματογραφικό υλικό, η προφορική παράδοση και οι προφορικές μαρτυρίες. Σήμερα θα εστιάσουμε στις προφορικές μαρτυρίες.
Η προσφυγή στις προφορικές μαρτυρίες αποτελεί έναν από τους τρόπους αναζήτησης των πληροφοριών, κυρίως όσων είναι δύσκολο ή και αδύνατο να αντληθούν από άλλες πηγές. Συμπληρώνει μ’ αυτήν την έννοια τα κενά που αφήνουν άλλες πηγές. Και κυρίως, μας μεταφέρει το βιωματικό τρόπο με τον οποίο μια ομάδα ανθρώπων ανακαλεί και αναβιώνει τα παρελθόντα γεγονότα. H προφορική ιστορία μπορεί να προσεγγίζει και πληροφορίες του ψυχολογικού πεδίου, όπως συναισθήματα, στάσεις, αντιθέσεις προσώπων και ομάδων, που δεν εντοπίζονται σε άλλες πηγές.
Οι προφορικές μαρτυρίες προσφέρονται για τη σχολική έρευνα καθώς βρίσκονται στα άμεσο περιβάλλον του μαθητή και της μαθήτριας. Κάποιες ώρες στο μάθημα της Iστορίας η τάξη μετατρέπεται σε «εργαστήρι προφορικής ιστορίας». Για να χρησιμοποιήσω την έκφραση της κυρίας Μπούσχοτεν σε περσινή ανάρτηση συνεντεύξεων μαθητών μου στο μάθημα της Ιστορίας.
Εδώ ομολογώ ότι η σχετική επιμόρφωσή μου υπήρξε σημαντική για την καθοδήγηση των μικρών ερευνητών. Το 2005 παρακολούθησα την ημερίδα Προφορικής Ιστορίας στο Αγρίνιο. Η Διδακτορική διατριβή μου με θεματική τον Καπνό στηρίχτηκε κυρίως στις προφορικές συνεντεύξεις (2007). Η Κ. Μπάδα ως επιβλέπουσα με καθοδήγησε στην καταγραφή, ερμηνεία και αξιοποίηση των προφορικών μαρτυριών. Το 2012 παρακολούθησα το 1ο Συνέδριο Προφορικής ιστορίας που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και το 2013 το Σεμινάριο Προφορικής ιστορίας της Ε.Π.Ι. που έγινε στην Αθήνα.
Αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω και δημόσια τις εξαιρετικές επιστήμονες κυρίες Μπούσχοτεν και Βερβενιώτη που με επιμόρφωσαν και είναι τιμή μας που βρίσκονται σήμερα στο Αγρίνιο για να επιμορφώσουν και άλλους ενδιαφερόμενους!
Συνάδελφοι και φίλοι θα διαπιστώσετε και εσείς τα οφέλη από το σεμινάριο τούτο.
Ως εκπαιδευτικός ενημερώνω το μαθητή για τις προϋποθέσεις μιας σωστής διαδικασίας συνέντευξης:
Ο μαθητής ερευνητής θα πρέπει να αντιληφθεί ότι δε λειτουργεί ως δημοσιογράφος ούτε ως ανακριτής. Είναι συμμέτοχος στην παραγωγή της γνώσης. Απαιτείται η κατάλληλη προετοιμασία με πρωταρχικό μέλημα τη διατύπωση του ερωτήματος: «τι με ενδιαφέρει να πληροφορηθώ;». Θα πρέπει να έχει γνώση για το θέμα γιατί «όσο περισσότερα γνωρίζει ο ερευνητής, τόσο περισσότερα μαθαίνει» όπως γράφει η Τ. Βερβενιώτη. Να είναι καλός ακροατής, «να ακούει πολύ και να μιλάει λίγο» όπως λέει η Ρ.Β. Μπούσχοτεν. Να έχει την ικανότητα να ερεθίζει τη μνήμη του συνομιλητή του, στον οποίο πρέπει να αφήνει την πρωτοβουλία. Οφείλει να γνωρίζει ότι πρέπει να δείξει σοβαρότητα, ευγένεια , ενδιαφέρον να ακούσει και να καταγράψει το συνομιλητή του… Να συμπεριφερθεί σαν ενήλικας. Να δείχνει ότι απολαμβάνει τη συνέντευξη και όχι ότι πλήττει…
Να είναι στην ώρα του, προετοιμασμένος, έτοιμος να καταγράψει τις πληροφορίες. Να δίνει χρόνο στον πληροφορητή να απαντήσει με το δικό του τρόπο. Να τον κρατά σε «ένα δρόμο» να μην «ξεδρομήσει» η συζήτηση από το θέμα που ερευνάται. Χωρίς βέβαια να δείχνει αγένεια ή βιασύνη. Και αφού ολοκληρωθεί η συνέντευξη να ευχαριστεί τον αφηγητή για τις πολύτιμες πληροφορίες που κατέγραψε.
Τα τρία τελευταία χρόνια το μάθημα της Ιστορίας μειώθηκε. Διδάσκεται δύο ώρες την εβδομάδα. Εμείς οι διδάσκοντες προσπαθούμε να βγάλουμε την ύλη και δεν αφιερώνουμε ώρες στην Τοπική ιστορία. Πιεζόμαστε για την ύλη.
Β. Τα Πολιτιστικά προγράμματα και η Προφορική Ιστορία.
Τα Πολιτιστικά προγράμματα με προτίμηση σε θέματα Τοπικής ιστορίας καλύπτουν αυτό το κενό που αφήνουμε λόγω πίεσης χρόνου.
Κάποιοι εκπαιδευτικοί αναλαμβάνουμε προαιρετικά Πολιτιστικά προγράμματα. Προσωπικά έχω αναλάβει αρκετά με τους μαθητές/τριες με στόχο να αποκτήσουν γνώσεις για την ιστορία του τόπου τους και να συνδέσουν τις γνώσεις αυτές με τις γνώσεις της Γενικής ιστορίας.
Ενδεικτικά θα σας αναφέρω θεματικές:1.Σχολική ενδυματολογία 2.Οι πρόσφυγες του Αγίου Κωνσταντίνου Αγρινίου 3.Η οικογένεια Παπαστράτου, οι μεγάλοι καπνέμποροι του τόπου κλπ. Στηριχτήκαμε σε διάφορες πηγές, κυρίως όμως στην Προφορική ιστορία.
Η παρουσίαση των προγραμμάτων γίνεται σε ειδική ημερίδα στην αίθουσα εκδηλώσεων του σχολείου μας ή και εκτός σχολείου σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης.
Γ. Προφορική Ιστορία και Λογοτεχνία:
Εκτός από την Τοπική ιστορία και τα Πολιτιστικά προγράμματα χρησιμοποιώ τις προφορικές μαρτυρίες και στο μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Διδάσκω Λογοτεχνία Β Γυμνασίου στο 2ο Γυμνάσιο Αγρινίου.
Καθοδηγώ τους μαθητές στην καταγραφή μιας επιτυχημένης συνέντευξης. Διαπιστώνω ότι δείχνουν ενδιαφέρον για την προφορική ιστορία. Είναι μια πηγή νέα και ενδιαφέρουσα γι’ αυτούς, όπως λένε οι ίδιοι στις συζητήσεις-αξιολογήσεις που ακολουθούν. Ενδεικτικά θα αναφέρω κάποια κείμενα στα οποία αξιοποιήσαμε προφορικές μαρτυρίες κυρίως από μέλη της οικογένειας των παιδιών:
1.Δύο γράμματα της Χαράς, Θ. Βαλτινός: αναφερθήκαμε στο θέμα της μετανάστευσης. Οι μαθητές πήραν συνεντεύξεις από συγγενείς τους που ήταν μετανάστες ή έγιναν τώρα με την κρίση. Για παράδειγμα ο Σπύρος συνδέθηκε μέσω skype με το νέο μετανάστη θείο του εργάτη σε ναυπηγεία της Ολλανδίας.
2.Όταν πρωτοκατέβηκα στη Σμύρνη, Δ. Σωτηρίου: αναφερθήκαμε στους πρόσφυγες. Κάποια παιδιά είχαν παππούδες προσφυγικής καταγωγής. Πήραν συνεντεύξεις από αυτούς.
3.Το ποίημα: «Χρονικό» Λ. Ξανθόπουλος, το οποίο μάλιστα το δίδαξα και πρόσφατα στα παιδιά. Θα αναλύσω λεπτομερέστερα την αξιοποίηση της προφορικής μαρτυρίας σε αυτό:
Με αφορμή την πρώτη στροφή: «Ο πατέρας είπε: αγαπώ τον ξεραμένο καπνό. Έγινε καπνεργάτης». Αναφερθήκαμε στο παραδοσιακό επάγγελμα του καπνεργάτη/τριας. Με αφορμή την εικόνα του καπνοχώραφου που συμπληρώνει το ποίημα αναφερθήκαμε και στους καπνοκαλλιεργητές/τριες. Τα ίδια τα παιδιά με τις αφηγήσεις που είχαν ακούσει από τους παππούδες γιαγιάδες και γονείς τους ή άλλους συγγενείς μου έδωσαν την ευκαιρία να μιλήσω για τη σημαντικότητα της προφορικής ιστορίας. Και να τα καθοδηγήσω στην καταγραφή προφορικών μαρτυριών από άτομα της οικογένειας ή από τη γειτονιά και το χωριό το οποίο επισκέπτονται συχνά. Τα πρόσωπα επιλέγονται από το άμεσο περιβάλλον του μαθητή για να μπορεί να έχει εύκολη πρόσβαση σ’ αυτούς και να γνωρίζουν εκ των προτέρων για το περιεχόμενο και το σκοπό της εργασίας. Επίσης να έχουν εύλογο χρόνο για ανάκληση των πληροφοριών.
Ο Καπνός είναι το προϊόν που σφράγισε την οικονομική και κοινωνική ζωή της Αιτωλοακαρνανίας. Το Αγρίνιο δικαιολογημένα χαρακτηρίζεται ως η Καπνούπολη της Αιτωλοακαρνανίας. Και πολύ σωστά επιλέχτηκαν φωτογραφίες με τους ανθρώπους του καπνού στην πρόσκληση, το πρόγραμμα και την αφίσα του σεμιναρίου!Εύγε στην Οργανωτική επιτροπή!
Tο θέμα Καπνός το έχω μελετήσει και είναι εύκολο να μεταδώσω στα παιδιά ανάλογη γνώση του αντικειμένου.
Χρειάστηκε και η ανάλογη προετοιμασία για την ημι-κατευθυνόμενη συνέντευξη.Τα παιδιά με τη βοήθειά μου διατύπωσαν ερωτήσεις για τη συνέντευξη. Φυσικά εξήγησα στους μαθητές ότι έχουν τη δυνατότητα να υποβάλλουν οποιαδήποτε άλλη ερώτηση κατά τη διάρκεια της συνέντευξης. Ανάλογα με τις απαντήσεις του πληροφορητή και τις απορίες που τυχόν τους δημιουργούνται γύρω από το θέμα. Για να καταλάβουν καλύτερα τη διαδικασία τα προέτρεψα να απευθύνουν σε μένα ενδεικτικές ερωτήσεις της συνέντευξης. Έχω μεγαλώσει στα καπνοχώραφα του Ξηρομέρου Αιτωλ/νίας και μπορούσα να απαντήσω στις ερωτήσεις των μαθητών. Φάνηκε ότι κατανόησαν τη διαδικασία και ήταν έτοιμα να προχωρήσουν στην καταγραφή συνεντεύξεων από τους πληροφορητές που είχαν επιλέξει. Οι πληροφορητές διέφεραν ως προς την ηλικία, το επάγγελμα, το φύλο κλπ. Για παράδειγμα πήραν συνεντεύξεις από γονείς, γιαγιάδες και παππούδες και από φίλες των γιαγιάδων τους.
Οι μαθητές ως εργαλεία συνέντευξης συνήθως χρησιμοποιούν το κινητό τηλέφωνο ή σπανιότερα το τάμπλετ. Δεν διαθέτει ακόμα βιντεοκάμερα το σχολείο μας. Κάποια παιδιά χρησιμοποιούν τετράδιο και στυλό. Το δέχομαι και αυτό. Αν και γνωρίζουμε τα μειονεκτήματα αυτής της καταγραφής… Ωστόσο δεν θέλω να αποθαρρύνω τα παιδιά.
Μετά τη συλλογή ακολουθεί η παρουσίαση ενδεικτικών συνεντεύξεων στην τάξη. Στην προκειμένη περίπτωση ακούσαμε τη γιαγιά της Θεοδώρας, τον πατέρα της Ειρήνης και τον πατέρα του Ανδρέα. Ήταν οι πρώτες που φέρανε τα παιδιά. (Όλες τις ηχητικές ή γραπτές συνεντεύξεις τις είδα στο σπίτι μου και έδωσα ανάλογες συμβουλές και οδηγίες, αλλά και επιβράβευση στα παιδιά!).
Ακολούθησε συζήτηση- αξιολόγηση στην τάξη. Παρατήρησα ότι με πολλή προσοχή και ενδιαφέρον παρακολουθούν τις συνεντεύξεις που παρουσιάζονται στη σχολική αίθουσα. Βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέρουσες τις παρατηρήσεις και εύστοχα τα σχόλια που ακολουθούν. Εκπλήσσομαι και από τη συμπεριφορά κάποιων που χαρακτηρίζονται ως «μη καλοί» μαθητές!
Το επόμενο στάδιο είναι η απομαγνητοφώνηση. Επειδή αυτή η διαδικασία είναι χρονοβόρα γίνεται σε ελάχιστα επιλεκτικά σημεία. Μας ενδιαφέρουν όχι μόνο οι πληροφορίες αλλά και η διάλεκτος και κατά τη μεταγραφή μεταφέρεται ακριβώς ο προφορικός τόνος. Έτσι οι μαθητές γνωρίζουν την τοπική διάλεκτο και «το γλωσσάρι» των ανθρώπων του καπνού. Δεν επιμένω όμως στο στάδιο αυτό γιατί τα παιδιά δε μπορούν να διαθέσουν πολύ χρόνο.
Θετικά της αξιοποίησης της προφορικής ιστορίας
Καλλιεργούνται ποικίλες και σημαντικές δεξιότητες. Οι μαθητές μαθαίνουν να ερευνούν. Εξασκούνται στη σύνταξη του ερωτηματολογίου, με την καθοδήγηση του καθηγητή τους. Συγκεντρώνουν πληροφορίες που είναι πολύτιμες. Οξύνουν την κριτική τους σκέψη. Αναπτύσσουν ενσυναίσθηση και σωστή συμπεριφορά μέσα από τη συναναστροφή με τους ενήλικες. Και οι ενήλικες και οι υπερήλικες αφηγητές νιώθουν ικανοποίηση και αυτοεκτίμηση. Τα παιδιά χρησιμοποιούν τα μέσα τεχνολογίας για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Μαθαίνουν να συνεργάζονται. Αποκτούν γνώσεις για την ιστορία του τόπου τους. Προάγεται η ανακαλυπτική μάθηση. Καταλαβαίνουν τη σπουδαιότητα της Προφορικής ιστορίας. Οι προφορικές συνεντεύξεις γοητεύουν τους μαθητές. Παραθέτω τρία ενδεικτικά σχόλια των παιδιών:
- «Κυρία, βαριέμαι το βιβλίο. Όταν τ’ ακούς από κάποιον που τα διηγείται είναι σαν παραμύθι. Κρέμεσαι από τα χείλη του! Θέλεις ν’ ακούσεις τι θα πει παρακάτω!», είπε η Αλεξάνδρα.
-«Κυρία, το βιβλίο μπορεί να το βαρεθείς. Τη συνέντευξη θέλεις να την ακούσεις. Ξεφεύγεις από το βιβλίο. Σου προκαλεί το ενδιαφέρον. Είναι σαν να τα ζούμε και μεις…», είπε ο Βασίλης.
-«Με τις συνεντεύξεις έχουμε πολλές, ζωντανές, αυθεντικές πληροφορίες. Μας μεταφέρουν σ’ εκείνη την εποχή που δεν τη ζήσαμε εμείς», είπε ο Ανδρέας.
Δυσκολίες – προβλήματα που προκύπτουν
Παρατηρώ αρκετές φορές ότι η έλλειψη ευελιξίας από τους μαθητές δεν φέρνει τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Μένουν στις ερωτήσεις που έχουν στο ερωτηματολόγιο και δεν έχουν την ικανότητα να ερεθίσουν τη μνήμη του αφηγητή. Επίσης, δεν δίνουν το χρόνο στο συνομιλητή να σκεφτεί και να αφηγηθεί. Του απευθύνουν αμέσως την επόμενη ερώτηση. Δυσκολεύονται να κατανοήσουν τη σημασία των παύσεων, των σιωπών… Δικαιολογούνται βέβαια λόγω της ηλικίας τους. Είναι 14 -15 χρονα παιδιά.
Χρειάζεται μεγαλύτερη ευελιξία στον τρόπο παρουσίασης των ερωτήσεων και μεγαλύτερη ελευθερία χειρισμών από πλευράς του μαθητή ερευνητή. Χρειάζεται επίσης να μιλήσει λίγο πριν με το συνομιλητή, να «σπάσει ο πάγος» και μετά να αρχίσει να παίρνει τη συνέντευξη. Επίσης, διαπιστώνω την έλλειψη χρόνου για επανάληψη της συνέντευξης. Οι μαθητές έχουν πολλές σχολικές και εξωσχολικές υποχρεώσεις…
Ένα ακόμα πρόβλημα είναι η άρνηση κάποιων πληροφορητών, ακόμα και των γονιών να ηχογραφηθεί η συνέντευξή τους. Και πολύ περισσότερο να δημοσιευτεί. Ίσως δεν έχουν πειστεί για την σπουδαιότητα της Προφορικής ιστορίας.
Η έλλειψη σχετικής επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών έχει ως αποτέλεσμα να μη χρησιμοποιείται η Προφορική ιστορία ως στρατηγική διδασκαλίας. Γι’ αυτό εκτιμώ ότι είναι πολύ σημαντική η πρωτοβουλία της Ε.Π.Ι για τη διοργάνωση σεμιναρίων ανά την Ελλάδα!
Θεωρώ υποχρέωσή μου να παραθέσω εδώ τις απόψεις δυο μαθητριών που πήραν συνεντεύξεις από ένα οικογενειακό και ένα γειτονικό πρόσωπο. Παρέδωσαν γραπτώς τα θετικά και αρνητικά αυτής της εμπειρίας τους:
ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
I)«Όταν η φιλόλογός μας, μας ανακοίνωσε την ιδέα της να πάρουμε μια συνέντευξη με την καθοδήγησή της, ενθουσιάστηκα! Σκέφτηκα ότι θα ήταν μια καλή ευκαιρία να ακούσω μερικά πράγματα για μια εποχή για την οποία η γιαγιά μου απέφευγε να μιλήσει. Από ό,τι κατάλαβα αργότερα μάλλον είχε δίκιο, γιατί ήταν πολύ δύσκολη. Ήταν η πρώτη φορά που κάποιος μου ανάθετε μια τέτοια εργασία! Εξ’ αρχής ήθελα η συνέντευξή μου να ήταν από τις σωστότερες στην τάξη. Σαφώς, για να καταφέρω κάτι τέτοιο απαιτούνταν αρκετή προσπάθεια, προετοιμασία και κόπος. Κατόπιν σκέψεως, κατέληξα ότι το επιθυμητό αποτέλεσμα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με την αποβολή του άγχους. Αυτό και έκανα! Πλέον, έβλεπα τη συνέντευξη σαν μια χαλαρή συζήτηση από την οποία θα μπορούσα να αποκομίσω ορισμένες πληροφορίες για τον καπνό! Στην συνέντευξη που πήρα από τη γιαγιά μου, δε συνάντησα κάποια αξιόλογη δυσκολία. Ίσως αυτό να οφείλεται στο γεγονός ότι, όπως σχολίασε και η φιλόλογός μας, η συνέντευξη έγινε με ένα συγγενικό μου πρόσωπο, το οποίο γνώριζε το σκοπό της εργασίας αυτής.
Αυτό το διαπίστωσα και εγώ, όταν μου ζητήθηκε να πάρω συνέντευξη
από ένα μη συγγενικό μου πρόσωπο. Μια φίλη της γιαγιάς μου. Σε αυτή την περίπτωση συνάντησα τα εξής προβλήματα:
Χρειάστηκε χρόνος να πείσω την κυρία Ντίνα να μου παραχωρήσει τη συνέντευξη. Έπρεπε να της εξηγήσω την όλη διαδικασία και να τη διαβεβαιώσω ότι δε θα δημοσιευτούν στα ΜΜΕ τα στοιχεία της. Ήταν δύσκολο να βρούμε την ώρα και τη μέρα καθώς τα προγράμματα μας δε συμβαδίζουν.
Για την επιτυχία της συνέντευξης, έπρεπε να βρω τον τρόπο με τον οποίο η πληροφορήτριά μου θα «ανοιγόταν» περισσότερο απέναντί μου. Ήταν απαραίτητο να είμαι προσεκτική σε ερωτήσεις που αφορούσαν την οικογένειά της. Κάποιες από τις αναμνήσεις της ίσως την στενοχωρούσαν», Θεοδώρα Σκουτέρη.
- II) «Με αφορμή τη συνέντευξη που κάναμε στα πλαίσια του μαθήματος της Λογοτεχνίας με τις οδηγίες της φιλολόγου μας θα ήθελα να αποτυπώσω κάποια από τα συναισθήματα που ένοιωσα. Αυτή η εργασία ήταν ένα πολύ μεγάλο μάθημα για μένα, καθώς οι συνθήκες διαβίωσης και εργασίας τις οποίες βίωναν οι άνθρωποι της εποχής στον καπνό είναι πρωτόγνωρες για μένα. Η διαδικασία της συνέντευξης ήταν πολύ ευχάριστη, αφού έμαθα πράγματα, τα οποία ίσως να μην είχα την ευκαιρία να ακούσω. Έτσι λοιπόν κατάφερα να συλλέξω και να μεταφέρω πληροφορίες στους συμμαθητές μου για τον καπνό και τα στάδια της καλλιέργειάς του, αλλά και για τον τρόπο ζωής των ανθρώπων αυτών. Η άμεση επικοινωνία με έναν άνθρωπο της εποχής εκείνης θεωρώ ότι είναι πολύ σημαντική, γιατί πέρα από τα στάδια του καπνού τα οποία θα μπορούσες να βρεις και σε άλλες πηγές, έχεις τη δυνατότητα να ρωτήσεις και να μάθεις πράγματα, τα οποία βιώνει ο κάθε άνθρωπος διαφορετικά και η αξία τους είναι τέτοια, που δεν πρόκειται να συναντήσεις σε καμία άλλη πηγή.
Πέρα από τις γνώσεις υπάρχει και το συναισθηματικό κομμάτι της διαδικασίας αυτής. Δηλαδή το πώς επέδρασε επάνω μου και το πώς με βοήθησε. Προσωπικά εγώ κατάλαβα ότι πρέπει να εκτιμούμε όλα αυτά τα αγαθά, που με κόπο μας παρέχουν οι γονείς μας και εκείνοι ίσως δεν είχαν ποτέ την ευκαιρία να αποκτήσουν. Ειδικά στις μέρες μας, που πολλοί από εμάς θεωρούμε κάποια πράγματα δεδομένα. Η αλήθεια είναι ότι στο κομμάτι της συνομιλίας δεν αντιμετώπισα κάποιο πρόβλημα. Δύσκολο μου φάνηκε το γεγονός ότι έπρεπε να κάθομαι για αρκετή ώρα στο ίδιο σημείο καθώς είμαι αρκετά δραστήρια… και κάποιες φορές υπερκινητική! Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω τον πατέρα μου για την προθυμία που έδειξε να μοιραστεί μαζί μου στιγμές από τα παιδικά του χρόνια και να παροτρύνω παιδιά της ηλικίας μου να μάθουν όσα περισσότερα μπορούν από τους γονείς και άλλους συγγενείς τους, όχι μόνο για τον καπνό αλλά και για άλλες εμπειρίες τους, που θα τα συνοδεύουν για μια ζωή».
Η δεύτερη συνέντευξη την οποία έκανα, μου έδωσε την ευκαιρία να περάσω από μια διαδικασία που θα μου είναι σίγουρα χρήσιμη σε μελλοντικές μου συνεντεύξεις, καθώς μου δόθηκε η ευκαιρία να κάνω κάποια λάθη τα οποία θα μπορώ να εντοπίσω και να διορθώσω. Διέφερε από την προηγούμενη συνομιλία που είχα με τον πατέρα μου ,αφού αυτή τη φορά έπρεπε να γίνει με ένα μη οικείο πρόσωπο. Οι συνθήκες ήταν διαφορετικές και έτσι πολλά πράγματα όπως ο τόνος της φωνής μου, αλλά και η ευφράδεια του λόγου μου περιορίστηκαν.
Αν και περίμενα ότι οι δυσκολίες θα είναι πολλές, τελικά δεν αντιμετώπισα κάποιο ιδιαίτερο πρόβλημα. Σαν πρώτη μου συνέντευξη με ένα μη συγγενικό πρόσωπο θα ήταν λογικό να με δυσκολέψει αυτή η πρώτη επαφή με τον συνεντευξιαζόμενο ,κάτι το οποίο τελικά δε συνέβη. Αυτό οφείλεται στην καλή συνεργασία που είχαμε τα δύο μέλη της συζήτησης έτσι ώστε να μην φέρει ο ένας τον άλλο σε δύσκολη θέση. Εκείνο που ίσως με εμπόδισε να εκφραστώ περισσότερο ήταν ο φόβος που είχα να μην πάει κάτι λάθος, διότι μετά θα ήμουν υποχρεωμένη να ξεκινήσω ξανά τη συνέντευξη. Σίγουρα κάτι τέτοιο δεν θα ήταν ευχάριστο για εμένα αλλά κυρίως, για τον άνθρωπο που θα χρειαζόταν να αφηγηθεί από την αρχή όλα τα βιώματά του. Επίσης, το γεγονός ότι δεν ήξερα τη ζωή του συνομιλητή μου που θα με βοήθαγε να κάνω ακόμα περισσότερα και εύστοχα ερωτήματα ήταν ένα πρόβλημα. Πάντα τα περισσότερα στοιχεία μας οδηγούν σε μια καλύτερη έρευνα κι έτσι και οι περισσότερες πληροφορίες θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν σε ένα καλύτερο και πιο ικανοποιητικό αποτέλεσμα.
Όλα αυτά είναι λεπτομέρειες οι οποίες θα μπορούσαν να βελτιώσουν τη συνέντευξή μου. Από την άλλη πλευρά όμως είναι εφόδια που άλλα παιδιά δεν έχουν, εφόσον δεν έχουν κάνει μια τέτοια εργασία. Είναι αναμφίβολα, στοιχεία που θα μου φανούν χρήσιμα στο μέλλον και θα συμβάλλουν στην εξέλιξη και στην πρόοδο της δουλειάς που μέχρι τώρα έχω κάνει», Ειρήνη Βαρεμένου.
Στη συνέχεια «θα ακούσουμε» αποσπάσματα από συνεντεύξεις που πήραν οι μαθητές από τους δικούς τους:
Το πρώτο απόσπασμα είναι από τη συνέντευξη που πήρε η μαθήτρια Θεοδώρα Σκουτέρη από την καπνοφύτισσα γιαγιά της Bασιλική. Αναφέρεται στο μάζεμα του καπνού:
« Για ν’ αρχίσεις το μάζεμα, πρέπει να έχεις μερικά πράγματα έτοιμα. Πρώτα-πρώτα, να έχεις τις λιάστρες έτοιμες, αυτές που θα κρεμάγαμε τις αρμάθες. Μετά, τα ρούχα σου, «τα κοστούμια μας» που λέγαμε εμείς τότε! Γιατί τα λέγαμε κοστούμια! Βελόνες, αγκλίτσες, αυτά όλα έπρεπε να είναι έτοιμα. Εκεί που θα καθόμασταν από κάτω, γιατί πολλοί δεν είχανε...δεν είχανε, πώς να το πω, σκέπαστρα και φτιάχναμε φριτζάτα. Αυτά τα φριτζάτα, αν έχεις απορία γι’ αυτά, να σου τα εξηγήσω πώς τα λέγαμε: πήγαινε ο παππούς κι έκοβε καλάμια χλωρά και βάναμε τέσσερους στίλους από ΄δω κι από ΄κει και πάνω το φτιάχναμε με καλάμια κι από πάνω πετάγαμε το χλωρό το καλάμι για να κρατήσει τον ήλιο να μη...να μη μπαίνει ο ήλιος μέσα. Κι εκεί βάζαμε τον καπνό και τον αρμαθιάζαμε. Τέλος πάντων! Τώρα αυτό σου το ΄πα, που είπαμε τι ετοιμασία χρειαζόμασταν.
Το απόγευμα του Άι Γιάννη του Ριγανά, στις 24 Ιουνίου,το είχαμε πώς να το πούμε; Λέγαμε, ήρθε ο Άι Γιάννης, θα μάσουμε καπνό! Το πρωί πηγαίναμε στην εκκλησία, που ήταν η γιορτή του Άι Γιάννη και μετά, το απόγευμα, σηκωνόμασταν από τις 4 η ώρα και πηγαίναμε για να μάσουμε τον καπνό. Να ξεκινήσουμε το πατώφλο. (Παύση) Πηγαίναμε κατά τις 4 η ώρα κι ερχόμασταν στις 8:30 με 9:00.
Το πατώφλο ήτανε λίγο δύσκολο. Για να το μάσουμε είχε δυσκολία. Γιατί ήταν μέσα στο χώμα, είχε πολλές δυσκολίες, πολλά, πώς να το πούμε τώρα, πολλή ατσαλιά, πολύ... τα πάντα. Τέλος πάντων! Η μαμά γκρίνιαζε, η θεία γκρίνιαζε επειδή ήτανε πατώφλο, αλλά έπρεπε όμως να κάνουμε υπομονή να το μάσουμε. Από ΄κει θα ξεκινούσαμε. Βάζαμε, όταν πηγαίναμε στο χωράφι, τις σακούλες τις νάυλον ή τα χειράμια που είχαμε τα βάζαμε στις αυλακιές ίσια. Και ο παππούς σου ήταν πολύ ιδιότροπος άνθρωπος σ’ αυτό: φώναζε τη μαμά και τη θεία για να είναι ίσια τα κοτσάνια. Όλη η φάση, τον πείραζαν τα κοτσάνια. Τέλος πάντων! Τα βάζανε ίσια τα παιδιά, όπως μπορούσαν. Τι να κάναμε; Βέβαια, πολλή ανακατωσούρα είχε το πατώφλο, γιατί τα άλλα είχανε πιο μεγάλα φύλλα, τα έπιαναν στα χέρια τους τα κορίτσια, τα βάζανε πιο ωραία. Αλλά στο πατώφλο είχαμε λίγες γκρίνιες στο χωράφι...Τι λίγες, αλλά...Ας το πούμε λίγες τώρα που πέρασαν! (Παύση)
Είχε ένα πρόβλημα ο καπνός: όταν τον μάζευες το απόγευμα για να σηκωθείς την άλλη μέρα να τον αρμαθιάσεις...Το απόγευμα δεν είχε δροσιά. Ήτανε πολλοί που πηγαίνανε τ’ απόγευμα. Εμείς δε πηγαίναμε τ’ απόγευμα γιατί ο παππούς είχε ιδιοτροπία. Ήθελε να πηγαίνουμε το πρωί. Φτιάχναμε σακούλες μακριές τις φορούσαμε και πηγαίναμε το πρωί, μέσα στη δροσιά. Δε τα χέρια μας ήτανε μούσκεμα...Στάγαμε... (Παύση) Ο παππούς για να (να πιω και λίγο νεράκι Θεοδώρα;) (Παύση) Ήτανε καλό αυτό που ζήταγε ο παππούς, να πηγαίνουμε το πρωί γιατί ο καπνός δε γράφονταν, δηλαδή δε σκοτώνονταν, δεν πάνιαζε. Ενώ το πρωί ήταν φρέσκος! Τον μάζευες και τον αρμάθιαζες και μετά πήγαινες και τον άπλωνες. Τελειώναμε το μάζεμα γύρω στο Δεκαπενταύγουστο!..
Μάζεμα, το δυσκολότερο στάδιο...
-Αχ παιδί μου, όλα τα στάδια του καπνού είναι δύσκολα! Τι να σου πω τώρα; Για μένα το πιο δύσκολο ήταν η περίοδος του μαζέματος. Γιατί έπρεπε να σηκωθώ το πρωί, να πάω να μάσω, να κάνω πολλές δουλειές. Τι να βοήθαγαν και τα κορίτσια μου; Τι θα μπορούσαν να με βοηθήσουν τα κορίτσια... Γι’ αυτό, βλέπω τη σεζόν του μαζέματος για πολύ δύσκολη...»
Το δεύτερο απόσπασμα είναι από τη συνέντευξη που πήρε ο Ανδρέας Στεφανάτος από τον πατέρα του Δημήτρη. Αναφέρεται σε ένα αστείο περιστατικό που μένει χαραγμένο στη μνήμη του…
«Θυμάμαι πολλά περιστατικά με χελώνες, φίδια, αστεία περιστατικά. Αλλά, χαρακτηριστικά δεν θα αναφέρω φίδι θα αναφέρω μια επίσκεψη πολιτικού. Εκείνη την εποχή ήμασταν στο στάδιο: σκαλίζαμε τον καπνό. Μας επισκέφτηκε τότε ένας πολιτικός στο χωράφι. Του έκανε εντύπωση πόσο μεγάλα είναι τα μαρούλια μας. Δε γνώριζε ότι αυτό που καλλιεργούμε είναι καπνός και όχι μαρούλι!
Και φεύγοντας ο πατέρας μου είχε πει τότε: «κρίμα», γιατί αυτόν τον πολιτικό τον ψήφιζε.
« Κοίτα ποιοι θα μας κυβερνήσουν!»[…]
Ναι νοσταλγώ εκείνη την εποχή. Περνούσαμε καλά, γιατί παρόλη τη δυσκολία που είχε, παρόλη την κούραση ήμασταν όλοι μαζί. Περνούσαμε καλά. Δουλεύαμε μαζί, αρμαθιάζαμε μαζί, λέγαμε τ’ αστεία. Η μάνα μου τραγουδούσε κιόλας τότε θυμάμαι που ’μασταν εμείς μικροί.
Περνούσαμε καλά παρά την κούραση. Οικογενειακές στιγμές…»
Το τρίτο απόσπασμα είναι από τη συνέντευξη που πήρε η Ειρήνη Βαρεμένου από τον πατέρα της Φώτη. Αναφέρεται στην παιδική εργασία στα καπνοχώραφα του Αγρινίου και σε ένα δυσάρεστο περιστατικό που συνέβη στο παιδί – καπνοκαλλιεργητή τότε. Ας «ακούσουμε»:
«-Ήταν εύκολο να συνδυάσεις σχολείο και καπνό; Πώς τα καταφέρνατε;
-Για την δική μου οικογένεια και για μένα συγκεκριμένα θα μιλήσω ήταν αρκετά δύσκολο γιατί ο πατέρας μου εκτός από την καλλιέργεια του καπνού ασχολούνταν και με την κτηνοτροφία ,συγκεκριμένα είχε πρόβατα. Εγώ μεγάλωσα στα πρόβατα και προκειμένου να βοηθάω τους γονείς μου και τα αδέρφια, όταν ήταν η εποχή της καλλιέργειας του καπνού , τις πρωινές ώρες επειδή ήμουν μικρότερος πήγαινα βοσκούσα τα πρόβατα και το απόγευμα προκειμένου να κάθονται οι υπόλοιποι , οι γονείς μου και τα μεγαλύτερα αδέρφια μου να βοηθάνε στον καπνό γιατί εφόσον ήμουν μικρότερος η συνεισφορά μου στην καλλιέργεια του καπνού ήταν και πολύ μικρή. Έτσι αναγκαζόμουν να προσφέρω πιο πολύ βοηθώντας στα πρόβατα τις πρωινές και απογευματινές ώρες. Επομένως οι ώρες που μου έμεναν για να διαβάσω ήταν ελάχιστες. Εγώ να σας πω την αλήθεια , διάβαζα πρωινές ώρες. Τι εννοώ πρωινές ώρες… Έβαζα το ρολόι πέντε η ώρα το πρωί και διάβαζα από τις πέντε μέχρι τις οκτώ.
-Θυμάστε ένα περιστατικό που ζήσατε έντονα τότε; Μπορείτε να μας το αφηγηθείτε;
Θυμάμαι πολλά περιστατικά που μας συνέβησαν και σε εμένα και στους δικούς μου τότε. Μια φορά όπως σας είπα και πριν, εγώ τότε που ήμουνα μικρός πηγαίναμε για καπνό αρκετά μακριά και έτσι πηγαίναμε το πρωί με το κάρο. Βάζαμε τις καλάθες πάνω, τα τσόλια ,σκεπαζόμασταν κι εμείς με δυο-τρεις ζακέτες , πουλόβερ και λοιπά και εγώ επειδή ήμουνα μικρός , έμπαινα σε μια καλάθα. Κι όπως πηγαίναμε κάτω στο χωράφι, κάπου το κάρο χτύπησε σε μια πέτρα . Έπεσε η καλάθα και μαζί με την καλάθα έπεσα και εγώ από το κάρο!
-Βλέποντας τη σημερινή γενιά …τι σκέψεις σας έρχονται στο μυαλό; Θα θέλατε να τη συμβουλέψετε κάτι;
-Θα ήθελα να σας πω ότι εγώ έχω περάσει πολλά δύσκολα χρόνια στη ζωή μου. Τα νεανικά μου χρόνια ήταν πολύ δύσκολα γιατί και με την καλλιέργεια του καπνού και με ,δε θέλω να το κρύψω τα πρόβατα που ασχολούμουν στην παιδική μου ηλικία μου στέρησαν πάρα πολλά πράγματα σαν παιδί… Δεν χάρηκα ιδιαίτερα το παιχνίδι όπως κάθε παιδί, αλλά από την άλλη όμως πιστεύω ότι με βοήθησε πολύ στη μελλοντική μου ζωή. Αυτό το λέω γιατί κοντά στα πρόβατα , κοντά στην καλλιέργεια του πατέρα κατάφερνα να εκτιμήσω τις δυσκολίες της ζωής, να στρωθώ στο διάβασμα και θα ήθελα να πω ότι καλό θα ήταν και η σημερινή γενιά βλέποντας και αντιμετωπίζοντας κάποιες δυσκολίες να δυναμώνει και να παίρνει κάποια εφόδια προκειμένου να μπορέσει να ανταπεξέλθει στις δυσκολίες που νομίζω δεν θα είναι και λίγες στη ζωή της. Και νομίζω ότι όλα, κάθε τι που περνάει ο άνθρωπος ,του είναι χρήσιμα για το μέλλον και θα ήθελα να πω στη σημερινή γενιά να μη φοβάται να αντιμετωπίσει τα εμπόδια».
Σας αναφέρω ότι πέρυσι που δίδαξα ξανά το «Χρονικό» του Λευτέρη Ξανθόπουλου, ο ποιητής μας συγχάρηκε για την ερμηνευτική προσέγγιση και για την αξιοποίηση της προφορικής ιστορίας. Μας έστειλε ως επιβράβευση και την ποιητική συλλογή του Αντίψυχα που συμπτωματικά μόλις είχε επανεκδοθεί, στην οποία περιλαμβάνεται το συγκεκριμένο ποίημα. Το χάρηκαν πολύ οι μαθητές και εγώ!
Θα κλείσω με τους στίχους του ποιητή Ηλία Λάγιου:
«Την ιστορία της Ιστορίας
θα ξαναπώ
με τα κόλπα της διαλέκτου μου»
Βιβλιογραφία
Αγγέλη, Μαρία (2007) Ο κόσμος της εργασίας: Γυναίκες και άνδρες στην παραγωγή και επεξεργασία του καπνού(Αγρίνιο 19ος-20ος αι.), Διδακτορική διατριβή : Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
Αγγέλη, Μ. (2012) Σχολική Ενδυματολογία. Αγρίνιο: Πασχέντη
Αγγέλη,Μ.(2015)«Μνήμες: Γεννήθηκα προσφυγούλα…1922»,διαθέσιμο στα http ://www.Αgriniobestof.gr, Xiromeronews.blogspot.gr
Αγγέλη, Μ. (2017) «Χρονικό του Καπνού», διαθέσιμο στα http ://www.epoxi.gr, Αgriniopress.gr, Xiromeronews.blogspot.gr
Αγγέλη, Μ. (2017) «Αγρίνιο: Αφηγήσεις προσφύγων δεύτερης γενιάς», διαθέσιμο στα http ://www.Αgriniopress.gr, Xiromeronews.blogspot.gr
Αγγέλη, Μ. (2017) «Μικρασιατικός πόλεμος: Σπαράγματα Μνήμης. Δύο αδέλφια από το Δοκίμι Αγρινίου, ο Δημήτριος και ο Κωνσταντής Τσουράκης στο μικρασιατικό μέτωπο», διαθέσιμο στα http ://www.Αgriniopress.gr, Xiromeronews.blogspot.gr
Βαν Μπούσχοτεν, Ρ. (1997). Ανάποδα χρόνια. Συλλογική μνήμη και ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950). Αθήνα: Πλέθρον.
Βερβενιώτη, Τ. (2002). Προφορική Ιστορία και έρευνα για τον ελληνικό εμφύλιο: η πολιτική συγκυρία, ο ερευνητής και ο αφηγητής. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 107 Α’, 157-181.
Δρίνη, Ν. (2014). «ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ: Ένας εξελισσόμενος διεπιστημονικός τομέας έρευνας, η σχέση της με την τοπική ιστορία και τη μαθητική τάξη, διαθέσιμο στο http://www.Komotinipress.gr
Κυριακίδου-Νέστορος, Α. (1993). Λαογραφικά Μελετήματα ΙΙ. Αθήνα: Πορεία.
Μπάδα, K.-Βαν Μπούσχοτεν, R. (2002). Εισαγωγή. Στο P. Thompson, Φωνές από το παρελθόν: Προφορική Ιστορία (σσ. 17-28). Αθήνα: Πλέθρον.
Σακκά, Β. (2008). Προφορική Ιστορία και Σχολείο: Η ιστορία ως βιωμένη εμπειρία και η διδακτική της αξιοποίηση. Διαθέσιμο στο http://www.academia.edu/904000.
Thompson, P. (2002). Φωνές από το παρελθόν: Προφορική Ιστορία. Αθήνα: Πλέθρον.
Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θησκευμάτων-Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Η Τοπική Ιστορία ως πεδίο Σπουδής στο Πλαίσιο της Σχολικής Παιδείας.
Δικτυογραφία
http:// www.epi.uth.gr
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1η: Το κείμενο είναι η Εισήγηση της Μ.Ν. Αγγέλη στο Σεμινάριο Προφορικής Ιστορίας που πραγματοποιήθηκε στο Αγρίνιο 9 και 10 Μαρτίου 2018 στο πρώην κτίριο Τράπεζας Ελλάδος. Το Σεμινάριο συνδιοργάνωσαν: Ένωση Προφορικής Ιστορίας (ΕΠΙ), Σύνδεσμος Φιλολόγων Αγρινίου, Ιστορική - Αρχαιολογική Εταιρεία Δυτ. Στερεάς Ελλάδας και Δήμος Αγρινίου. Βασικές εισηγήτριες του Σεμιναρίου ήταν: η Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, Ομότιμη Καθηγήτρια Προφορικής Ιστορίας και Κοινωνικής Λαογραφίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και η Ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη.
2η: Μετά το επιτυχημένο Σεμινάριο συγκροτήθηκε ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ στο Αγρίνιο. Δημιουργήθηκαν 3 υπο-ομάδες με αντίστοιχες θεματικές.
3η: Θα πραγματοποιηθούν και άλλα σεμινάρια Προφορικής Ιστορίας για την επιμόρφωση όσων ενδιαφέρονται.
ΦΩΤΟ: Η Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν με τη Μαρία Ν.Αγγέλη
